قلمکاری  که به آن چیت سازی هم می‌گویند هنر چاپ کردن یا نقش زدن بر روی پارچه است.

این هنر در دوره شاه عباس در قرن ۱۱ قمری به علت علاقه درباریان و توجه خاصی که به این صنعت داشتند، به کمال رسید. در این دوره انواع مختلف قلمکاری تهیه می‌شد که از معروفترین آن‌ها می‌توان به قلمکاری زر یا اکلیل اشاره کرد.

در این دوره بیشتر لباس‌های مردانه و زنانه از پارچه‌های قلمکاری تهیه می‌شد. قلمکاری در طول زمان دستخوش تغییراتی در ماهیت و نحوه ساخت، اجرا و تولید انبوه شده‌است.

پارچه‌های مورد استفاده در قلمکاری معمولا پنبه، ابریشم، کتان، متقال، ململ حاجی علی اکبری چلوار و کرباس است. بهترین پارچه برای قلمکاری پارچه‌ی نخی است، زیرا الیاف پنبه پذیرش رنگشان بهتر از پشم است.

برای قلمکاری از طرح‌ها و نقش‌های مختلفی استفاده می‌شود که برخی از آن‌ها عبارتند از:

مناظر تاریخی، جانوران اهلی و وحشی، مینیاتور، شکارگاه‌های صنعتی، رامشگران و نوازندگان، گل و بوته و اسلیمی، تصاویر شعرا، زنجیره، کتیبه، زورخانه و ورزشگاه‌ها، داستان‌های کهن ادبیات فارسی، تصاویر عشاق ایرانی، کتیبه‌های مزین به اشعار به ویژه اشعار محتشم کاشانی، موضوعات و وقایع تاریخی، داستان‌های حماسی عاشورا.

قالب چاپ قلمکاری یا چیت سازی از چوب درخت گلابی و زالزالک ساخته می‌شود، زیرا این چوب‌ها نسبت به دیگر چوب‌ها انعطاف پذیرتر و محکم‌تر هستند.

طرح ریزی و اسکله کاری نام عملیاتی است که چوب را به شکل قالب مورد استفاده در می‌آورند که تماما توسط دست اساتید هنرمند انجام می‌شود. پس از آماده شدن قالب، آن را با پیه چرب می‌کنند تا چوب خشک نشود و ترک نخورد. جالب است بدانید که برای چاپ یک طرح چهاررنگ، چهارقالب به صورت جدا تهیه و استفاده می‌شود.

مراحل کار

    ابتدا باید رنگ‌های مورد نیاز را تهیه و ترکیب کنند.

    پارچه‌هایی که قرار است روی آن‌ها طرح و نقش زده شود را به مدت پنج روز در رودخانه قرار می‌دهند تا آهار و مواد زائدشان خارج شود.

    قبل از چاپ نقش، رنگرزی زمینه نخودی پارچه با پوست انار انجام می‌شود.

    پس از آن نوبت به نقش زنی پارچه می‌رسد و قلمکار به کمک‌ قالب‌های چوبی به چاپ نقش‌های مختلف بر روی پارچه مشغول می‌شود.

    پس از نقش زدن با رنگ‌های مشکی و قرمز پارچه را به مدت ۲ تا ۳ ساعت در آب روان می‌شویند تا رنگ‌های اضافی آن از بین برود.

    پارچه را خشک کرده و آماده برای تثبیت رنگ می‌کنند (تثبیت رنگ به این صورت است که ابتدا پاتیلی را پر از آب کرده و با حرارت دادن آب داخل آن را به مرحله جوش می‌رسانند. سپس مقدار حدود ۱۲ کیلوگرم پوست انار ساییده شده را به آن افزوده و بعد مغز روناس را برای تثبیت اضافه می‌کنند و می‌جوشانند تا رنگ‌ها تثبیت شود).

    بعد از خشکاندن در هوای آزاد مراحل منگوله زنی یا ریشه تابی روی آن‌ها اعمال و سپس آماده ارائه به بازار می‌شود.

ویژگی های یک پارچه قلمکار مرغوب

– نوع پارچه زیر کار باید از جنس پنبه باشد چرا که در غیر این صورت رنگ را به خوبی جذب نمی کند و در نقوش ایجاد شده نواقصی به وجود می آید.

– رنگ های به کار برده شده اهمیت بسیاری دارند. استفاده از رنگ های طبیعی و موادی مانند کتیرا و گلیسیرین که با رنگ ها برای تثبیت هرچه بیشتر آن ها مخلوط می شوند، عمر قلمکار را افزایش می دهد.

-نقوش به کار رفته یا همان قالب های استفاده شده در آن و توجه به تعدد رنگ ها از مواردی است که باید به آن توجه کرد.

چرا که در پارچه های قلمکاری اصفهان هر چه تعداد رنگ ها بالاتر باشد، تعداد مهرها نیز بیشتر است و تعداد افرادی که روی آن وقت گذاشته اند نیز بر همین اساس افزایش می یابد. همین باعث می شود که مهرها هرچه منظم تر بر روی پارچه زده شوند.