تاریخچه باغ فین

در زمان شاه عباس یکم بود که توسعه و آبادانی شهر کاشان در دستور کار قرار گرفت و بنیان بنای باغ فین امروزی نهاده شد. میراث فرهنگی، از غیاث‌الدین جمشید کاشانی به‌عنوان طراح باغ فین یاد می‌کند؛ ریاضی‌دان معروف عصر صفوی که 200 سال قبل از پاسکال، به قانون اختلاف سطح پی برده بود و از شیب طبیعی زمین در باغ فین نهایت استفاده را برد. با این حال، برخی کارشناسان شیخ بهایی را طراح باغ می‌دانند.

منطقه فين به‌خاطر چشمه‌ای که در آن جريان دارد، از گذشته‌های دور، موردتوجه پادشاهان و حاکمان بوده است. قدمت باغ فین به‌طور دقیق مشخص نیست و از همین رو برخی زمان ساخت آن را به دوران اردشیر بابکان نسبت می‌دهند؛ اما آنچه مسلم است اولین اشاره به باغ فین در منابع تاریخی به زمان یعقوب لیث صفاری مربوط می‌شود که از وجود یک چشمه و باغ در بیابان‌های مرکزی ایران صحبت کرده است.

طبق منابع تاریخی، عده‌ای از کارشناسان دوران آل‌بویه را به‌عنوان زمان شکل‌گیری باغ فین در نظر گرفته‌اند و برخی آن را به عصر ایلخانی نسبت داده‌اند؛ به‌ویژه که یاقوت حموی، از تاریخ‌نویسان قرن هفتم هجری قمری، راجع به گردش مردم كاشان در باغ‌های فین گفته بود.

دوران صفویه

در اواخر دوران شاه طهماسب در سال 951 شمسی،‌ باغ فین در اثر زلزله‌ای مهیب به‌شدت آسیب دید و آنچه که امروزه به باغ کهنه معروف است، در واقع بقایای همان زلزله است که در چند صد متری باغ فین به چشم می‌خورد.

در زمان شاه عباس یکم، اقداماتی در جهت آبادانی كاشان صورت گرفت و در همین دوران، باغ فین امروزی موسوم به باغ فین نو ساخته شد. برای این باغ نو، برج‌های گرد و مرتفعی ساختند و فاصله بین باغ قدیم و جدید را خیابان و میدان پهناوری احداث کردند که برای چوگان و انواع مسابقه و بازی‌ها کاربرد داشت.

شاه عباس همچنین به‌منظور جلوگیری از خطر وقوع سیل، دستور ساخت سدی از سنگ و ساروج را در یک كیلومتری جنوب باغ داد که هنوز هم وجود دارد. ضمن اینکه در كتاب آثار تاریخی شهرستان‌های كاشان و نطنز از حسن نراقی به ساخت کاخ و برج‌های مرتفع در اطراف باغ فین اشاره شده است.

کار ساخت و توسعه باغ نو پس از شاه عباس و در عصر شاه صفی و شاه‌ عباس دوم نیز ادامه یافت؛ به‌طوری که در زمان شاه صفی، طبقه فوقانی بنای شترگلوی صفوی با چوب و آهن ساخته شد تا بتواند مناظر اطراف را از بلندترین نقطه به تماشا بنشیند.

علاوه بر سردر ورودی، بناهایی همچون یکی از حمام‌های باغ و کوشک صفوی نیز در این دوره احداث شدند. شاه سلیمان صفوی هم از این قافله عقب نماند و دستور ساخت صفه‌ای در اطراف چشمه فین را داد که شاید به همین دلیل به «چشمه سلیمانیه» معروف شد. سنگ‌فرش‌های باغ فین که طرح شمسه دارند، متعلق به زمان صفویه هستند.

دوران زندیه

باغ فین کاشان از اواخر دوره صفویه تا دوره زندیه از دوران اوج خود فاصله گرفت,تا اینکه کریم خان زند به حاکم کاشان دستور احیا و مرمت باغ و بناهای موجود در آن را صادر کرد. هم‌زمان با این مرمت‌ها، بنای جدیدی موسوم به خلوت کریم خانی نیز به باغ اضافه شد.

دوران قاجار

اکثر بناهای امروزی باغ حاصل دوران فتحعلی‌ شاه قاجار هستند که علاقه‌ زیادی به باغ و چشمه فین داشت. طبق دستور او، حكمران كاشان موظف شد با انجام یک سری مرمت و بازسازی، ظاهری شاهانه به باغ فین بدهد. از همین رو علاوه بر حمام کوچکی در مجاورت حمام صفوی، عمارت شترگلویی در کنار خلوت کریم خانی بنا شد. شترگلوی فتحعلی شاهی را می‌توانید در سمت جنوب شرقی باغ فین پیدا کنید.

از دیگر تغییرات این دوره می‌توان به‌اضافه‌شدن نقاشی‌هایی با تصاویری از شکار و دربار رسمی فتحعلی شاه به بنای شترگلوی صفوی، ساخت حمام سلطنتی و خلوت نظام الدوله اشاره کرد.

محمد شاه در سال 1256 هجری قمری دستور داد تا باغ مرمت شود. مضاف بر اینکه عمارت شاه نشین و حوض جوشان در زمان سلطنت او ساخته شدند.

ساخت عمارت بادگير (كتابخانه فعلی)، مرمت حمام بزرگ و کوچک باغ و افزودن کاشی‌های هفت رنگ و فیروزه‌ای به آن از دیگر دستاوردهای دوران قاجار به حساب می‌آید.

دوران پهلوی

در دوره پهلوی در سال 1314 باغ فین به ثبت ملی رسید و همین موضوع باعث توجه بیش از پیش به این اثر حیرت‌انگیز شد. در همین زمان مرمت استخر مرکزی باغ در دستور کار قرار گرفت. در سال 1336 هم سنگ بنای موزه ملی کاشان روی بقایای خلوت نظام‌الدوله نهاده شد. علاوه بر بنایی که در نزدیکی حمام‌ها و کتابخانه احداث شد، بخش‌های زیادی از باغ فین نظیر کوشک‌ها در سال 1357 مرمت شدند.

پس از انقلاب اسلامی

باغ فین پس از انقلاب اسلامی ایران چندان مورد توجه قرار نگرفت,با این حال، در سال 1387 یک سری اقدامات نظیر ساماندهی کف باغ و جوی‌های داخل باغ و آب خروجی حوض‌ها، مرمت عمارت سردر، بام‌سازی کوشک صفوی و نصب دوربین‌های مداربسته انجام شد.

پس از آنکه پرونده ثبت جهانی باغ فین در سال 1389 تشکیل شد، به‌دنبال درخواست یونسکو تغییراتی در پیاده‌روها و سنگ‌فرش‌های باغ صورت گرفت.

وجه تسمیه باغ فین

به دلیل قرار گرفتن در منطقه فین، باغ فین به این اسم خوانده می‌شود. در مورد معنای فین هم اختلاف نظرهایی وجود دارد. برخی معتقدند فین معرب پین، به معنی پایان در فارسی باستان بوده است. این معنی چندان دور از ذهن نیست چون منطقه فین پایان شهر محسوب می‌شد. برخی دیگر معتقدند به این منطقه فین گفته می‌شود چون مردم این منطقه کلاهی به نام فینه روی سرشان می‌گذاشتند. و بالاخره در روایت سوم گفته می‌شود زمانی که اقوام کاسپین به فلات مرکزی ایران مهاجرت کردند، شامل دو قوم کاس و پین بودند که قوم پین در همین منطقه سکونت می‌کند و به مرور زمان پین تبدیل به فین شده است.

معماری باغ فین

وسعت باغ فین به 33799 متر مربع می‌رسد که به‌دلیل قرارگیری دیوار، بارو و برج‌های استوانه‌ای در دورتادور باغ، بسیار باشکوه و شاهانه است و از همین رو به آن عنوان باغ شاه نیز داده‌اند.

دو عنصر آب و درخت نقش مهمی در معماری باغ فین کاشان دارند که در کنار بناها باغ را از حیث طبیعی و معماری به کمال رسانده‌اند. حفظ تقارن در طراحی اولیه باغ اهمیت داشته است اما به مرور اهمیتش را از دست داده‌ و امروز اثری از تقارن در بناها و زیباسازی منابع طبیعی به چشم نمی‌خورد.

آب

 آب در باغ فین به شکل‌های مختلفی وجود دارد. اشکال مختلف آب در باغ فین به صورت راکد در استخر روبه‌روی کوشک و حوض‌خانه صفوی، روان در جوی‌ها، فورانی در فواره‌ها و جوششی در حوض جوشان و شترگلوی فتحعلی شاه دیده می‌شود.  کاشی‌های فیروزه‌ای که یادآور آب هستند و همچنین درختان بلند با طبیعت کویری آن منطقه تضاد دارند و همین باعث زیبایی دوچندان باغ فین کاشان شده است.

چشمه سلیمانیه منبع آب جوی‌ها، استخرها و حوض‌های باغ است. آب چشمه ابتدا به استخری پشت باغ می‌ریزد که به‌دلیل اختلاف ارتفاع با سطح جوی‌ها و شیب طبیعی زمین، به‌شکل فواره به بالا پرتاب می‌شود. لوله‌هایی سفالی دورتادور حوض‌ها و زیر جوی‌ها در عمق یک متری وجود دارد که انتهای‌شان بسته است و به همین دلیل آب از فواره‌ها بیرون می‌زند. با توجه به شیب زمین، قطر لوله‌ها متفاوت است و قطر ابتدای لوله نسبت به انتها بیشتر است. در نتیجه با تقسیم‌شدن فشار، آبی که از فواره‌ها خارج می‌شود، به یک اندازه است.

طراحی این سیستم آب‌رسانی را به غیاث‌الدین جمشید کاشانی نسبت می‌دهند که دویست سال قبل از پاسکال، ریاضیدان مشهور از قانون اختلاف سطح و شیب طبیعی زمین استفاده کرده است.

آب در باغ می‌چرخد و سپس از مجموعه خارج می‌شود. در طول مسیر، سنگ آسیاب را می‌گرداند و در ادامه با آب چشمه مردانه ادغام می‌شود و به‌طرف باغ‌های دیگر می‌رود.

درخت

در باغ 579 درخت سرو و 11 درخت چنار وجود دارند که قدمت‌شان به قرن‌ها پیش می‌رسد. قدیمی‌ترین درخت‌های باغ به سرو لیلی و مجنون شهرت دارند و حدود 500 سال است که کنار کوشک قاجار قرار دارند. درخت سرو در طراحی باغ نقش کلیدی داشته و درخت‌های چنار باغ احتمالا برای زیباتر کردن هرچه بیشتر باغ کاشته شده‌اند.

گذرگاه باغ

گذرگاه‌های باغ هم نقش مهمی در معماری باغ دارند. محور طولی وسط باغ و در راستای شمال شرقی-جنوب غربی قرار دارد؛ جایی که به ورودی اصلی باغ در بخش شمالی منتهی می‌شود. گذر شرقی-غربی، یکی دیگر از گذرگاه های اصلی باغ است که دو طرف آن، موزه ملی کاشان و کتابخانه امیر کبیر قرار گرفته‌اند. گذر شمالی-جنوبی نیز از عمارت سردر شروع می‌شود. گذرگاه فرعی باغ هم از جنوب به شمال کشیده شده است که از عمارت شترگلو در ضلع جنوبی شروع و به یکی از ورودی‌های فرعی باغ در ضلع شمالی ختم می‌شود.

بناهای باغ فین

بناهای باغ فین کاشان در دوره‌های تاریخی مختلفی ساخته شده‌اند و به همین دلیل هرکدام نماینده معماری دوره‌ای خاص هستند.

کوشک صفوی

كوشک صفوی چهارضلعی است و حوض زیبایی در وسط آن قرار دارد. نقاشی‌های کم‌رنگی از رضا مصور کاشی در ورودی عمارت وجود دارد.

نکته‌ی جالب درمورد کوشک این است که آب در هر دو طرف عمارت جریان دارد. استخر بزرگی در پایین دست کوشک وجود دارد و حوض دوازده فواره هم بالای کوشک قرار گرفته است.

حوض سکه یا شتر گلو هم بخشی دیگر از کوشک است. حفره‌ای وسط حوض وجود دارد که در عمق دومتری زمین لوله‌ای سفالی شبیه به گردن شتر یا «S» انگلیسی دارد؛ این لوله باعث خروج با فشار آب از دهانه وسط حوض می‌شود و این تصور را به‌وجود می‌آورد که چشمه‌ای وسط حوض وجود دارد. برخی گردشگران در حوض سکه می‌اندازند و معتقدند این کار کمک می‌کند آرزوی‌شان برآورده شود. اگرچه این کار بیشتر جنبه تفریحی و سرگرمی دارد اما این کار در واقع ریشه در آیین زرتشت دارد.

عمارت سردر

این عمارت، اول باغ قرار گرفته و دو طبقه است. عمارت سردر در دوره صفویان ساخته شد و تالاری دارد که بیرون و درون باغ را به هم متصل می‌کند. طبقه پایین این عمارت هم یک هشتی وجود دارد که در گذشته مهمانان اینجا منتظر می‌ماندند تا شرفیاب شوند. ایوان‌هایی که به چهار طرف باغ مشرف هستند، از زیبایی‌های عمارت سردر هستند.

اتاق شاه نشین

بنایی که به دستور محمدشاه قاجار ساخته شد به عمارت شاه‌نشین معروف است. اتاق شاه‌نشین را اتاق پنج‌دری و ارسی هم می‌گفتند که علت این نام‌گذاری پنج پنجره مشرف به حیاط و بازشوهای کشویی عمودی بود. در اتاق شاه‌نشین اتاق‌هایی برای خدمتکاران وجود داشت که برای پذیرایی از در اصلی خارج و وارد نشوند که به این اتاق‌ها گوشواره می‌گفتند.

اتاق تشریفات پنجره‌های ارسی دارد که روی پنجره‌ها گل میخ‌هایی نصب شده که به جز زیبایی برای حفاظت چوب در برابر موریانه بوده است. شیشه‌های رنگی هم که جزو معماری ایرانی هستند در این اتاق وجود دارند و علاوه بر زیبایی کاربرد دفع حشرات هم داشته‌اند. همچنین به سبک خانه‌های قدیمی حوضی وسط اتاق وجود داشت.

کوشک قاجار

فتحعلی شاه که خیلی به باغ فین علاقه داشت در سال 1189 شمسی دستور داد این کوشک را بسازند که به نام‌های صوفه فتحعلی شاهی و شترگلوی فتحعلی شاهی هم شناخته می‌شود. چهار طاقی با حوض جوشان، حوضخانه و صفه‌ چهار ایوانی سرپوشیده و شاه نشین بخش‌های مختلف کوشک قاجار هستند. همچنین دو حیاط خلوت در ضلع جنوبی و شمالی کوشک وجود دارد که چند اتاق و لوازم موردنیاز برای سکونت را دارند.

روی سقف ساختمان کوشک نقاشی‌های از صنیع‌الملک غفاری وجود دارد که در اثر موارد مختلف از بین رفته‌اند.

چشمه زنانه یا تقسیم گاه آب

چشمه زنانه(چایخانه کنونی) در کنار کوشک قاجار قرار گرفته است. در این قسمت آب ورودی باغ به سه بخش تقسیم می‌شود و  زیر حوض جوشان، حوض کوشک قاجار و حوض کوشک صفوی (شتر گلوی صفوی) جریان پیدا می‌کند و آب فواره‌ها و جوی‌ها را تامین می‌کند.

حمام سلطنتی

فتحعلی شاه در سال 1189 هجری شمسی دستور ساخت این حمام را داد تا شاهان قاجار هنگام حضور در باغ از این حمام استفاده کنند. حمام کوچکی هم برای خدمه در نظر گرفته شد که مردم عادی هم بعضی روزهای هفته می‌توانستند از آن استفاده کنند. رختکن، سربینه، دالانی فرعی برای رساندن وسایل به داخل حمام و صحن اصلی حمام بخش‌های مختلف حمام سلطنتی است. صحن اصلی حمام نیز اجزای خاص خود را دارد. شاه نشین، اتاق‌های حجامت، خزینه، حوض آب گرم، حوض آب سرد و حوض آب نیمه‌گرم هم بخش‌های صحن اصلی است.

آب حمام از طریق تون و فضای حمام به‌وسیله کانال‌های گربه‌رو در زیر کف حمام گرم می‌شد. این کانال‌ها گرما و دوده‌های تون را به دودکش‌ها منتقل می‌کردند که هم دوده‌ها را بیرون می‌بردند و هم کف حمام را گرم می‌کردند. دیوارهای حمام هم با ساروج ساخته شده که در برابر رطوبت عملکرد خوبی داشت و به پایه‌ها و دیوار بنا آسیب نمی‌رسید. حفره‌های سقف حمام هم برای تامین روشنایی حمام بود.

حمام صفوی

حمام صفوی همان حمامی است که امیرکبیر در آن به قتل رسید و به همین دلیل به نام حمام امیرکبیر هم شناخته می‌شود. حمام صفوی یا حمام کوچک سال 882 هجری شمسی ساخته شد و بیشتر بخش‌های آن مانند حمام سلطنتی است. هفت کاشی در خزانه این حمام وجود دارد که قدمت‌شان به حدود 500 سال می‌رسد.

حوض جوشان

حوض جوشان یکی از مظاهر زیبایی باغ فین کاشان است کف حوض کاشی‌کاری شده و نقش‌های کاشی‌ها مشابه نقش‌های قالی‌های کاشان است.

حوض جوشان 160 حفره دارد که هر کدام نماد گل‌های قالی بوده‌اند. عملکرد حفره‌ها به این صورت است که وقتی آب از اولین حفره به‌صورت فواره بیرون می‌زد، دومین حفره به‌عنوان مکش آب عمل می‌کرد. در نتیجه نیمی از حفره‌‌ها برای فواره و نیمی دیگر برای مکش آب بودند. درنتیجه آب ورودی و خروجی یکسان بود و آبی از حوض سرریز نمی‌شد.

حوض دوازده فواره

این حوض زمان محمد شاه قاجار ساخته شد و شبیه به جوی آبی پر از فواره است. اين حوض بعد از حوض جوشان قرار دارد که وقتی آب به داخل حوض فرو می‌‌رود، با تنبوشه‌های سفالی به حوض دوازده فواره سرازير می‌شود و به همین ترتیب فواره‌های این حوض به کار می‌افتند.

حیات خلوت کریم خانی

همان طور که از نام این حیاط خلوت مشخص است، به دستور کریم خان زند و در جنوب غربی باغ ساخته شد. این بخش اتاق‌های پنج‌دری، اتاق‌های ساده و حیاطی کوچک دارد و اتاق‌ها دو طرف حیاط قرار گرفته‌اند.

برج و باروی باغ

برای حفظ امنیت باغ برج و باروی مستحکمی اطراف باغ ساخته شده است که عملا آن را تبدیل به قلعه کرده است. ضمن ایجاد امنیت، این برج و بارو باعث شده ظاهر باغ با بقیه باغ‌های ایرانی متفاوت شود و حالتی رسمی و شاهانه داشته باشد. در زمان صفویان حصار باغ چهار برج داشت که در دوره‌های بعدی تغییر کرد. در دوران قاجار هم سه برج به حصار اضافه شد.

چشمه سلیمانیه

آب باغ از چشمه فین که به دلیل ساخت‌وسازهای سلطان سلیمان صفوی، سلیمانیه هم خوانده می‌شود، تامین می‌شود. این چشمه از کوه دندانه در غرب کاشان سرچشمه می‌گیرد و قدمت آن به هفت هزار سال پیش می‌رسد. عده‌ای آن را معجزه حضرت سلیمان می‌دانند اما این موضوع در هیچ سند تاریخی ثابت نشده است.

میزان آب این چشمه همیشه ثابت و در هر شرایطی حدود 360 لیتر در ثانیه است و مقدار آب آن به بارندگی سالانه وابسته نیست. دمای آب هم در طول سال 25 درجه سانتی‌گراد است, اما آب آن در فصول سرد، گرم به نظر می‌رسد و در فصول گرم، خنک است. آب این چشمه صاف و زلال است اما برای آشامیدن مناسب نیست.

موزه ملی

موزه ملی کاشان سال 1346 شمسی روی خرابه‌های بنای خلوت نظام‌الدوله، در قسمت شمال غربی باغ ساخته شد. علت اینکه این بنا را خلوت نظام‌الدوله می نامیدند این بود که نظام‌الدوله، داماد فتحعلی شاه در باغ فین ساکن بود و دیوانخانه‌اش هم در همین باغ بود. بنابراین اندرونی و حرم‌سرایش را بیرون از محدوده اصلی باغ ساخت تا در معرض دید نباشد و به نام خلوت نظام‌الدوله مشهور شد.

مساحت موزه ملی کاشان 300 مترمربع است، یک طبقه و تعدادی تالار بزرگ و کوچک و یک زیرزمین دارد. این موزه از سه بخش مردم‌شناسی، باستان‌شناسی و صنایع‌دستی تشکیل شده و ظروف سفالی پیش از اسلام و پس از آن، اشیای سرامیکی و پوشاک و کتابت در آن برای نمایش عموم قرارگرفته است. اشیای به‌دست‌آمده در موزه ملی کاشان از حفاری‌های تپه سیلک و اشيای تاريخی شهرهای شوش، لرستان، اسماعيل آباد و… به دست آمده است.

کتابخانه

در قسمت شرقی باغ عمارت بادگیر یا کتابخانه وجود دارد که در دوران قاجار به بناهای باغ اضافه شده است. از سال 1334 شمسی از این بنا به عنوان كتابخانه عمومی اميركبير استفاده می‌شود.

رستوران

بوفه

سرویس بهداشتی

دسترسی به اینترنت

ساعات بازدید

همه روزه از ساعت 9 تا 17

اصفهان-کاشان-انتهای خیابان امیرکبیر