روستای ابیانه در دامنه کوه کرکس قرار گرفته و در 40 کیلومتری شمال غرب نطنز و 70 کیلومتری جنوب کاشان در استان اصفهان، واقع شده است. علاوه بر آثار و بناهای تاریخی‌، موقعیت جغرافیایی عالی دارد و در منطقه‌ای خوش‌آب‌وهوا قرار گرفته است.

به ابیانه در زبان محلی ویونا گفته می‌شد که ریشه این کلمه از دو واژه وی و ویانه به‌معنای بیدستان تشکیل شده است و با گذر زمان این اسم به اویانه و بعدها به ابیانه تغییر کرده است.

قدمت بناها و خانه های این روستا طبق بررسی های انجام شده به دوران سلجوقیان، ساسانیان، صفویان و قاجاریان باز می گردد. کاوش های باستان شناسی در این روستا به بقایای یک قلعه ساسانی رسیده است و این کاوش ها هنوز هم ادامه دارد.

ارتفاع روستای ابیانه از سطح دریا به 2222متر می‌رسد و از همین رو دارای آب‌وهوای سرد و معتدل است؛ ضمن اینکه یکی از بلندترین نقاط مسکونی در ایران به شمار می‌رود. طول بافت تاریخی این روستا 900 متر و عرض آن حدود 3 متر است. کوهپایه‌هایی در اطراف روستا وجود دارند که همچون سپری طبیعی از آن در برابر عوامل نامساعد محیطی محافظت می‌کنند. وجود چشمه‌سارها و رودخانه‌ای کوچک منجر به گسترش بیشه‌زارها و مزارع شده‌اند و با وجود شرایط اقلیمی کویری، این منطقه از هوای مساعد و خوبی برخوردار است و تابستان‌های نسبتا گرم و زمستان‌های سردی دارد.

کوهستانی بودن این منطقه و همین طور فاصله نسبتا زیاد از مراکز پرجمعیت، این مزیت را داشته است که مردم، بسیاری از آداب‌ورسوم سنتی، زبان و لهجه قدیم و لباس‌های رنگارنگ خود را به‌خوبی حفظ کرده‌اند. زنان روستای ابیانه دامن‌های پرچین و دولایه می‌پوشند که معمولا لایه زیرین مشکی‌رنگ و لایه بالایی رنگی‌رنگی است. اما مشخصه اصلی پوشش زنان ابیانه، چارقدهای گلدار بزرگی است که تا پایین کمر آنها را می‌پوشاند. مردان ابیانه هم پوشش مخصوص به خودشان را دارند. آنها بلوزهای بلند با شلوارهای گشاد که دبیت نام دارند می‌پوشند.

همه خانه‏‌های روستا روی دامنه کوه کرکس در شمال رودخانه برزرود ساخته شده‌اند و معماری درخور توجهی دارند, چرا که درست مثل خانه‌های پلکانی ماسوله، پشت بام مسطح خانه‏‌های پایینی بدون اینکه هیچ دیواری دور آن‌ها‌ باشد، به‌عنوان حیاط خانه‏‌های بالایی عمل می‌کنند. به همین دلیل این روستا به‌صورت چند طبقه به نظر می‌رسد. ‏ بیشتر خانه ها به شکل مکعب با درب و پنجره مشبک چوبی ساخته شده اند.

یکی از جذابیت‌های خانه‌ها، رنگ سرخ نمای خارجی دیوار آن‌ها است که با خاک سرخ متعلق به معدن مجاور روستا پوشیده شده است.اتاق خانه‌ها دارای پنجره‌‏های چوبی ارسی است و در اکثر آن‌ها ایوان‌ها و طارمی‌های چوبی پیش‌آمده به چشم می‌خورد که به‌دلیل قرارگیری در کوچه‌های تنگ و باریک، منظره دیدنی و جالبی به وجود آورده‌اند. دیوارهای خشتی ضخیم خانه‌ها مانند یک خازن حرارتی هستند و در طول شبانه‌روز مانع از نوسان زیاد حرارت می‌شوند. از آنجا که بازشوها فقط در یک طرف سازه قرار دارند، اهالی برای تامین نور و تهویه، نورگیر سقفی برای خانه‌های خود تعبیه کرده‌اند.

بافت خانه‌های روستا به‌صورت «حلزونی» است و قدمت آن‌ها به دوره‌های سلجوقی، صفوی و قاجار برمی‌گردد. در اصل کوچه‌های روستا به‌منظور شکستن قدرت باد، به‌صورت باریک و کج‌ومعوج و بدون بن‌بست طراحی شده‌اند.

خانه‌های دوره سلجوقی فاقد حیاط‌اند و یک ایوان جنوبی به ارتفاع 5 متر دارند. یک فضای باز به‌عنوان یک حیاط مسقف در خانه‌ها تعبیه شده که صفه نام دارد و اتاق ها پیرامون آن قرار گرفته و برای عروسی و عزا استفاده می شدند.

در خانه‌های دوره صفوی صفه‌ها بیشتر مورد توجه قرار گرفته و خانه‌های چهار صفه‌ای پیشرفت کرد. قرینه‌سازی در این خانه‌ها به‌خوبی رعایت شده و تزئینات داخلی فضاها نیز کاملا متمایز از دوره پیش است.

و  خانه‌های دوره قاجاریه تفاوت چندانی با دوره های قبل ندارند و تغییر خاصی در آنها مشاهده نمی شود.

در هر دو لنگه در خانه‌های ابیانه، دو کوبه آهنی زنانه و مردانه دیده می‌شود؛ کوبه سمت راست (چکشی شکل) برای در زدن مردان و کوبه سمت چپ (به شکل حلقوی) برای در زدن زنان است تا صاحب‌خانه بداند فرد پشت در محرم است یا خیر.

از خانه های قدیمی ابیانه می توان به خانه غلام نادر شاه و خانه نایب حسین کاشانی اشاره نمود.

ابیانه دارای سه محله ی هرده یوسمون و محله پل است. محله یوسمون و محله پل، محلات بالای ده هستند و به قولی ارباب نشین بوده اند. محله هرده در شرق ده واقع شده است .

زبان مردم ابیانه، فارسی با لهجه خاص ابیانه ‏ای است که با لهجه‏ های متداول در مناطق دیگر، بسیار متفاوت می باشد.

آتشکده ابیانه را می‌توان قدیمی‌ترین اثر تاریخی روستا دانست که نمونه‌ای از معابد زرتشتی محسوب می‌شود و یک تالار کوچک از طبقه تحتانی آن به جا مانده است. به این آتشکده، «هرپک» می‌گویند که در گویش ابیانه «هِره» به معنی زیر و «پَک» به معنی پله می‌شود. با این حال برخی به نام هرپک اعتقادی ندارند و نام صحیح آن را هارپاک می‌دانند که از چهره‌های مهم در تاریخ هخامنشی و ماد بوده است.

این آتشکده در زمان هخامنشیان ساخته شد؛ اما اوج معماری آن به دوره ساسانیان در 1500 سال پیش برمی‌گردد. این سازه سه طبقه به‌شکل چهار طاقی در راسته اصلی روستا ساخته شده است و امکان دیدن آن از هر طرف وجود دارد.

در مرکز آتشکده، آتش روشنی وجود داشت که علاوه بر احترام به آتش، مسیر کاروان‌ها را روشن می‌کرد. برای روشن نگه‌داشتن آتش از زغال‌سنگ استفاده می‌شد که هم‌اکنون نیز در حوالی روستا به‌وفور یافت می‌شود. طبقه‌ای که مخصوص آداب مذهبی بوده است، در سطح کوچه قرار دارد. سرسرای گنبدی‌شکل این سازه به ‌جایگاه آتش و سایر بخش‌های مرتبط با پرستش راه داشته است.

در محله هرده بقعه‌ای متعلق به شاهزاده یحیی و شاهزاده عیسی (ع) از فرزندان امام موسی کاظم (ع) قرار دارد این بقعه دارای گنبدی هشت ضلعی است که با کاشی های فیروزه ای تزیین شده است.

زیارتگاه هینزا یکی دیگر از جاذبه‌های ابیانه است که آن را محل دفن بی بی زبیده خاتون (س)، دختر امام کاظم (ع) می‌دانند. این آرامگاه در دل صخره‌های یک دره باریک در جنوب شرق روستا قرار دارد و تورفتگی غارمانندی در این محل به چشم می‌خورد که به بخشی از سازه زیارتگاه تبدیل شده است.

روستای ابیانه 11 مسجد از جمله مسجد جامع,مسجد پرزله,مسجد یوسمون,مسجد حاجتگاه ,مسجد پالیزه و… دارد که معروفترین آنها مسجد جامع ابیانه یا مسجد میان ده است .از ویژگی های بارز این مسجد وجود یک منبر چوبی است که با هنرمندی بسیار منبت کاری شده است و قدمت آن به 466 هجری قمری می رسد.

خانقاه, محلی برای زندگی و گردهمایی صوفیان و درویشان بوده است که به‌عنوان محل استراحت شاهان صفوی در تابستان نیز به کار می‌رفت. از خانقاه‌های ابیانه می‌توان به خانقاه واقع در محله پس خانقاه اشاره کرد که در دوره شاه عباس صفوی ساخته شد و شامل بنایی سه طبقه با نمای آجری است.

آب‌انبارهای  پالیزه در محله یوسمون، آب‌انبار پُرزله در محله بالا ده در و پَ باغچه یا پَس باغچه در محله یسمون، از دیگر آثار تاریخی ابیانه هستند.

موزه مردم‌شناسی ابیانه در سال 1384 فعالیت خود را آغاز کرد و علاوه بر قرآن‌های خطی و نسخ قدیمی، اشیایی همچون وسایل کشاورزی، ظروف پخت‌وپز، پوشاک سنتی و… را در معرض نمایش گذاشته است.

قلعه پال هونه یا تخت هامان واقع در جنوب غرب ابیانه، قدمتی نزدیک به 200 سال دارد. قلعه پاله در محله پل در شمال غرب روستا جای گرفته است. قلعه هرده در محله هرده در شمال شرق ابیانه واقع شده است. این قلعه دیوارهایی به ضخامت یک متر دارد که ارتفاع آن‌ها به حدود چهار تا پنج متر می‌رسد. مصالح اصلی به‌کاررفته در قلعه هرده، سنگ‌های درشت هستند؛ در حالی که در ساخت سایر قلعه‌ها از خاک رس استفاده شده است.

قبرستان قدیمی ابیانه نیز در نوع خود جالب است؛ به‌خصوص سنگ قبرهای آن که به‌شکل مثلث هستند و مشخصات متوفی روی آن‌ها حک شده است. در این قبرستان برای مشخص‌کردن جنسیت متوفی، از تصویر شانه استفاده کرده‌اند که نشان می‌دهد آن مزار به یک زن تعلق دارد.

در زبان محلی به آسیاب آره گفته می‌شود و در ابیانه سه آسیاب با نام‌های آره هره، آره میون و آره داریون وجود دارند. این آسیاب‌ها در غرب روستا در امتداد رودخانه داریون قرار گرفته‌اند و در گذشته به آسیابان مورداعتماد مردم اجاره داده می‌شدند.

چشمه رئیسون بالاتر از آسیاب روستا قرار دارد و آب آشامیدنی اهالی را تامین می‌کند. مردم معتقدند از آنجا که این چشمه از پای درخت زرشک جریان می‌یابد، عمر انسان را طولانی‌تر می‌کند.

چشمه دو آبی که در غرب روستا قرار دارد و در تمام طول سال آب دارد، اصلی‌ترین منبع آب ابیانه به شمار می‌رود.

از دیگر چشمه‌های روستای تاریخی ابیانه می‌توان به چشمه یا قنات تاردر، چشمه کرشک، پال همون هره و هینزا اشاره کرد؛ همچنین چشمه‌هایی مثل پی قستان، په کی جا، پاش یووینگا، وشاسیدرا، پاشت لیل و پال هَمُون بالا در جنوب ابیانه وجود دارند.

ابیانه دو کاروانسرا دارد که در غرب روستا واقع شده‌اند. فاطمه زاغول نام زنی بود که یکی از این کاروانسراها را ساخت و کم‌کم به محلی برای معاملات پایاپای تبدیل شد . از این کاروانسراها تنها ویرانه‌هایی به چشم می‌خورد علاوه بر این دو کاروانسرا، کاروانسراهای کوچک دیگری نیز در ابیانه بوده که آنها هم ویران شده‌اند.

اشترخانه‌ها نیز مکان‌هایی برای رفت‌وآمد کاروان‌های شتر و استراحتگاهی برای مسافران بودند. اشترخانه‌ها ساختمانی بزرگ و سقفی بلند داشتند که هر کدام از آن‌ها متعلق به یک فرد ثروتمند بودند. شیرازی یا شترخون شیرازی در محله یوسمون، خانه جعفره یا شترخون جعفره، شترخون مظفره، شترخون تقی میر شاه علی تعدادی از اشترخانه‌های معروف این شهر است.

در گذشته ساکنان محله بالا و پایین ده، از حمام و سلمانی‌های مجزا استفاده می‌کردند. دو حمام در دو محله بالا و پایین ابیانه قرار دارد؛ حمام محله پایین (هرده) متروکه شده اما حمام محله بالا هنوز قابل استفاده است. در گذشته زنان برای پرداخت بهای حمام به حمامی یک قرص نان می‌دادند و پسران نیز تا قبل از ازدواج از پرداخت مزد حمامی معاف بودند.

زیورآلات دست ساز مثل گردنبند ,دستبند و آویزهای تزیینی دیواری از مهم ترین سوغاتی های ابیانه هستند و در کنار آنها قالی و گیوه و دیگر صنایع دستی نیز طرفداران خاص خود را دارند. لواشک از سوغاتی های خوراکی پرطرفدار ابیانه است و لبنیات ابیانه هم جزو سوغاتی های ناب آن به شمار می رود. گردو، بادام، سیب و آلو نیز از دیگر سوغاتی های روستای سرخ ایران هستند.

وجود آثار تاریخی، فرهنگی و ارزش معنوی آن‌ها باعث شده تا نام ابیانه از تاریخ 30 مرداد 1354 با شماره ثبت 1088در فهرست آثار ملی ایران قرار گیرد.

این روستا، هم از طریق جاده کاشان – نطنز و هم از اتوبان کاشان –اصفهان قابلیت دسترسی دارد. از دو راهی مسیر کاشان به نطنز تا ابیانه حدود 22 کیلومتر فاصله است که مسیری زیبا و سر سبز می باشد.

بهترین فصل برای مسافرت به ابیانه، بهار و تابستان است.